BİLGİ YOLU Dergisi Yıl:4 Sayı:6 2004 SAYFA: 81 -85
TÜRK KÜTÜPHANECİLER DERNEĞİ KONYA ŞUBESİ

BİR İHTİYAÇ GRAFİĞİ OLARAK EXLİBRİS

Yrd. Doç. Mehmet BÜYÜKÇANGA
ÖZET
Türkiye’de terim olarak pek bilinmeyen “exlibris” aslında M.Ö 1400’lü yıllardan beri , kitapların iç kapağında yada kitap kapağının iç yüzünde kullanılan bir tür grafiktir.Kitabın sahibini ve ait olduğu kitaplığı belirtir. Dolayısıyla bir mülkiyet işaretidir.

Kitabın çalınmasına karşıda bir tedbirdir. Exlibrisler, tarihi kimlikleri ve üzerindeki resimleriyle güzel sanatlar açısından incelenmeye değer bir mahiyet arz etmektedir. Bizde ise exlibrisin görevini mühürler görmektedir.

ANAHTAR KELİMELER
Mühür, tapu, ağaç baskı,linol baskı,gravür,litografi

BİR İHTİYAÇ GRAFİĞİ OLARAK EXLİBRİS

1.GİRİŞ

Konya Devlet Güzel Sanatlar Galerisinde müdür olarak görev yaparken Aziz Dostum Milano Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Gabriel Mandel Khan 1990’da Avrupa’da XV.yy’dan günümüze Exlibris sergisi açmak arzusunu dile getirdiğinde Exlibris kelimesini o ana kadar duymamıştım. Yüzüne baktığımda Exlibris’e yabancı olduğumu  anladı. Sergide teşhir edilecek Exlibrisleri gösterince ilgimi çekti. Konu, kompozisyon ve teknikleri bakımından hepsi farklı çalışmalardır.
Exlibris, önemli bir iletişim aracıdır. Sanatı insanı elleri arasına; kitapların içine kadar geliştirmekte, dokunabilecek kadar yakınlaştırmaktadır.(Pektaş  2003) Ülkeler arası, sanatçılar arası ilişkileri artırmaktadır. Dostlukları pekiştirmektedir.
Bugün bir çok ülkede exlibris ile ilgilenen kişi sayısı artmakta, dernekler kurulmakta, sergiler açılmakta, yarışmalar düzenlenmektedir. Exlibris koleksiyoncuları çoğalmaktadır.

1.1 Exlibris’in Tanımı

Exlibrisler ,kitapların sahibini belirleyen veya ait olduğu kitaplığı açıklayan bir etikettir. (Cin 1990) .Kitap severlerin kitaplarının iç kapağına yapıştırdıkları; üzerinde adlarının ve değişik konularda resimlerin yer aldığı küçük boyutlu grafik çalışmalarıdır. Kitabın kartviziti ya da tapusudur. (Pektaş 2003)
Sözcük olarak “.................’ nın kitabı”, “…………..’nın kitaplığına ait” veya “……….....’nın kütüphanesine ait anlamına gelir. Exlibris, kitaba vurulmuş mülkiyet mühürüdür.
Exlibris, kitabın sahibini tanıtır, onu yüceltir. Kitabı ödünç alan kişiyi geri getirmesi konusunda uyarır. Bir mülkiyet işareti, sahiplenme, göstergesi olmanın yanında kitabın hırsızlığa karşı korunmasını sağlama işlevinin de olduğu söylenebilir.

1.2 Exlibris’in Tarihi

Araştırmalar, Exlibris’in ilk ve en eski örneğinin M.Ö.  1400 yıllarında açık mavi renk bir fayans üzerine yapıldığını ve bununda III. Amenofis’in kitabına ait olduğunu açıklıyor. Bu tür levhaların ise papuris rulolarını korumak için kullanılan ağaç sandukalarına takıldığı tahmin ediliyor. (Pektaş www.aed.org.tr).
Gabriel Mandel Khan ise sergisinde ilk exlibrisin Almanya’da XV. yy’da Hans Igler’in Exlibrisi olarak gösteriyor. (Örnek 1)

Örnek 1:  Hans Igler
Almanya’da belirli bir grafik sanatı halinde ortaya çıktığını daha sonra Fransa’ya ve diğer Avrupa ülkelerine yayıldığı görülüyor. XVIII. yy’ ın sonlarında gelindiğinde ise exlibrisin sadece mülkiye belgesi olma niteliğine ve bir yandan koleksiyon ve değiş-tokuş objesine dönüştüğünü, alınıp satıldığını, diğer bir yandan da (ve belki bununla da ilintili olarak) çizim, resim ve baskı anlayışında sanatsal kaygıların öne çıkmaya başladığını görüyoruz. (KOCAK, 2002).
Türkiye’nin Exlibrisi tanıması batıdan alınmış ikinci el kitaplarla olmuştur. Milli Kütüphane, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Boğaziçi Üniversitesi Kütüphanesi, Selçuk Üniversitesi Kütüphanesi, Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yabancı Diller Bölümü Başkanı Prof. Dr. Selçuk ÜNLÜ’ nün kütüphanesindeki kitaplarda exlibris mevcuttur.
Exlibrisler her dönemde diğer sanatların üsluplarından ve gelişmelerinden etkilenmiş, dolayısıyla meydana gelen değişmeleri en iyi şekilde yansıtmışlardır. Exlibrisler’de minyatürler gibi yapıldığı dönemin kültürünü, tarihsel özelliğini günümüze taşımışlardır.
Günümüzde Avrupa ülkelerinin çoğunda, Amerika ve Japonya’da, Türkiye’de Exlibris sanatçılarının bir araya geldikleri Exlibris dernekleri mevcuttur. Uluslar arası bir exlibris derneği olan “Federetion Internationale des Societies d’ Amateurs d’ Ex Libris” (FISAE), her iki yılda bir uluslarası exlibris kongresi organize etmektedir. 1997 yılında kurulan Ankara Exlibris Derneği ile 1998 yılında kurulan İstanbul Exlibris Akademisi Derneği’dir.
Avrupa’da Exlibris çalışmaları yapılıp kitapların kapaklarının iç sayfalarına yapıştırılırken bizimkiler ne yapıyordu sorusunu sorup Osmanlı döneminden kalma el yazması kitapları incelediğimizde bizde mülkiyet işareti olarak mühürler görülmektedir. (Örnek 2)

Örnek 2: Kitap her el değiştirmede yeni sahibinin veya kuruluşunun mührü aynı sayfaya basılmıştır
Konya Yusuf Ağa Kütüphanesine bulunan  “CALIB ES SURUR VE SALİB EL GURUR” adlı  kitaptan alınmıştır. Yazarı  Muhyidden Muhammet El Karabağı’dir.

Mühürler Exlibris türüne girmese de özgün kaligrafik yapılarıyla ait oldukları kişilerin anması olarak Exlibris işlevi görmüşlerdir. Yazma eslerlerin ilk sayfalarında her el değiştirişte basılmış farklı mühürlere rastlanmaktadır. Her mührün kendine has orijinal yönleri bulunmaktadır. Çok eski tarihlerden beri kullanıla gelen mühür, yetki ve mülkiyet belgsidir. (Güney,1984,s.11.)

Yazma eserlerdeki vakıf mühürleri ,cilt,tezhip,minyatür,yazı v.b.gibi yazmanın önemli unsurlarındandır.Vakıf yapan kişiler özellikle bu vakıf mührünün kitaplara basılmasına  özen göstermişlerdir. Mühürlerin şekilleri ise çok çeşitlidir. (Yuvarlak, beyzi, oval, altıgen , armudi gibi.)
Milano Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Gabriel Mandel Khan Osmanlı mühürlerinden esinlenerek Türk-İslam kültürünü Latin alfabesi ile beraber kullananıp Exlibrisini oluşturmuştur.(Örnek 3)

2. HAZIRLANIŞI

Exlibrisleri , grafik sanatçıları kendi istekleriyle ya da sipariş üzerine hazırlarlar. Sipariş üzerine hazırlarken sipariş veren kişinin isteklerini, ilgilerini ve özelliklerini göz önüne alırlar. Fakat kendi algıları doğrultusunda kompozisyonunu oluştururlar. Kompozisyon oluşturmada grafik sanatçısı tamamen serbesttir. Sanatsal kaygılarla yapılan estetik değerlere sahip özgün çalışmalardır. Çalışmalarda resim yazı ilişkisi çok önemlidir. Bazı Exlibrislerde slagonda mevcuttur. Örneğin Alman Sanatçısı Peter Wolbrand ikinci dünya savaşı yıllarında hazırladığı Exlibrislerde savaşın zorluklarını, sosyal hayata bırakmış olduğu kötü izleri, savaş sonrası yeni beklentileri, ümitleri, savaşın bıraktığı yaraları sarmak için tarihleri ile birlikte resimler yanında slagonlar da kullanmıştır.(Örnek 4)
    
Örnek 3:    Gabriel Mandel  
 

Örnek 4:  Peter Wolbrand

Exlibrisler, genellikle kitapların boyutuna bağlı kalarak hazırlanan mini resimlerdir. Exlibris’in boyutları normal bir kitap sayfası boyutunu geçmemelidir. Ancak Exlibris’in kitap sayfasını tamamen kaplaması gerekmediği için bir alt sınır yoktur. Prof. Dr. Gabriel Mandel Khan’ın Konya Devlet Güzel Sanatlar Galerisinde açtığı “ Avrupa’da XV. yy’da Günümüze Exlibris Sergisi’nde çeşitli ülkelerin ve çeşitli sanatçıların hazırladığı Exlibrislerin boyutları incelendiğinde en küçüğünün boyutu 4x1,7 cm. en büyünün boyutu 21x13,5 cm dir. Exlibrislerin çoğunun boyutu küçüktür. Exlibrisin üzerinde mutlaka “ Exlibris “ ibaresi bulunur. Exlibris kimin için hazırlandıysa, hazırlanan kişi ise kişinin, kütüphane ise kütüphanenin ismi yer alır.

3. EXLİBRİS   BASKI TEKNİKLERİ  VE SİMGELERİN AÇIKLAMASI
(En son şekliyle)
(1958’de FISAE’nin Barselona Uluslararası Exlibris Kongresi’nde kabul edilmiş,Nisan  2000’de Belgrad ve Cenevre’de değişiklik yapılmştır.) ( www.aed.org.tr/teknik.htm)

3.1  Çukur  Baskı Teknikleri /intaglio printing techniques
C=Çukur Baskı:Metal (çinko bakır) üzerine araç ve nitrik asit yardımıyla derinleştirilmiş Çizgi,nokta ve ton yüzeyleri meydana getirmek ve buralara parmakla veya tamponla ezilerek baskı boyası verilir.Yüksek yüzeyde kalan boyalar önce tarlatan, sonra kağıt veya el ayası yardımı ile  silinir.Boya yalnız çukurlarda ve çapak diplerinde kalır.Çukurda kalan boya,nemlendirilerek yumuşatılmış  kalınca kağıtlara(180350gr.m)özel preste basılarak geçilir.Baskı çukurdan yapıldığı   için  baskı  resim tekniğine  çukur baskı (tifdruk)denir.(Aslıer,1986, s.138)                                                                                     
3.1.2    C1=Çelik Oyma :Metal üzerine oyma işlemi özel olarak hazırlanmış çelekten yapılan uçlarla gerçekleştirilir. Metal üzerine bu uçlarla açılan çukurların derin veya az derin  oluşu bize koyu ve  açık ton değerinde çizgiler , bunların yan yana gelmesiyle de  açık ve koyu  değerde lekeler  vermektedir.
3.1.3    C2=Hakak kalemiyle oyma (özellikle bakır üzerine )/Burin(graver or gouge) engraving
3.1.4    C3=Asitle yedirme /Etching :Metal ,eritilmiş asfalt ile geniş ağızlı bir fırça aracılığıyla ince  tabaka halinde  kaplanır. Asfalt kuruduktan sonra sivri uçla resim plaka üzerine çizilir. Çizimi  yapılan plaka sulandırılmış nitrik asit içine atılır. Asit çizili olan  yerleri yer,çukurlaşma  oluşur.      
Çizgiler de aynı değerde olur.
3.1.5        C4=Kuru kazıma /Drypoint:Plaka oyma aletleriyle  ya doğrudan doğruya veya önceden hazırlanmış desen çinkoya aktarılmak suretiyle resim yapılır.Bakır tercih edilir.
3.1.6    C5= Akuatinta / Aquatint:Bir Kazıresim tekniği. Bakır basım levhasının asitle aşındırılması yöntemiyle  yapılır. Asit bu yöntemde yalnız çizgileri değil,ton bölgelerini de etkiler.Dolayısıyla, oluşan  resim tonlarının yumuşaklığı  nedeniyle suluboyaya benzer.
3.1.7  C6=Yumuşak –şekerli yüzeyde yedirme/ Soft-ground or sugar etching
İçerisine şeker  karıştırılmış olan çini mürekkebi fırça ile hazırlanmış metal üzerine serbestçe resim yapılır. Mürekkep kuruduktan sonra üzerine tiner ile inceltilmiş asfalt çok ince bir tabaka halinde  çinkonun her tarafına sürülür.Kuruduktan sonra akan çeşmenin altına bırakılır.Bir yandan da geniş ağızlı bir fırça ile plaka üzerinde hafif sürtme hareketlerine devam edilir. Mürekkebin çözüldüğü ve  çinkonun mürekkepli yerlerden açığa çıktığı görülür.Asit içine atılır.
3.1.8   C7=Mekanik doku yaratma/ Mezzotint:Kalıp yüzüne eriticilere dayanıklı ,laklar,reçine veya asfalt  tozları püskürtülerek, çeşitli tonlar ve dokular elde edilebilir.
3.1.9      C8=Plastik gravür/ Engraving on linoleum, plastic or other materials :
3.1.10    P3=Fotogravür baskı / Photogravure
3.1.11     P4=Tifdruk baskı / Rotogravure
3.2     Yüksek Baskı Teknikleri / Relief  printig techniques  Özgün / Orijinal
3.2.1     X=Yüksek Baskı/ Rellef printing( X=Xylographie):Resmi oluşturan çizgilerin baskı
levhası  yüzeyinden yüksekte bırakılması esasına dayanır.
3.2.2      X1=Ağaç baskı / Woodcut:Ağaç elyafı yönünde kesilmiş tahta kalıplarla yapılan oyma ve
basma tekniğidir.Ağaç baskı en eski  baskı tekniğidir.Çin ve Japonya’da 8. yüzyıla uzanan                          
örnekler bilinmektedir.Avrupa’da ise ağaç-baskıyı ancak 15.yüzyıl başlarından itibaren         
görüyoruz.Boya alınması  istenmeyen yerlerin oyulması prensibine dayanır.Ağacın dokusundan
yararlanılır.Yüksek kısma  merdane ile boya verilerek bir presle veya kaşıkla resim kağıdına  
aktarılır.
3.2.3     X2=Ağaç oyma baskı / Wood engraving
3.2.4     X3=Linolyum baskı / Linocut                                           
3.2.5     X4=Metal oyma baskı / Metal engraving or etching
3.2.6     X5=Damga baskı /Stamp (stone,rubber, etc.or relief engraving )
Yeniden çoğaltma  /Reproductive
3.2.7     T=Tipografi,yazı baskısı / Typograpy, letterpress
3.2.8     T1=Lino  kalıp baskı/ Linotype , monotype ,indirect  letterpress
3.2.9     T2=Ağaç oyma yazı baskısı / Photoxylograpy,facsimile wood engraving
3.2.10    P1=Klişe baskı/ Line block   
3.2.11    P2=Yarım ton klişe baskı / Half-tone , photozincography
3.3         Düz,şablon ve elektronik baskı teknikleri/  Flatbed,stencil and electronic                                                
pirinting techniques                                
Özgün / Orijinal

3.3.1      L=Taş baskı – Litografi / Litography:Taş baskı ,yağa karşı çok duyarlı   taş kalıp
yüzeyinde oluşturulan yağlı bölümlerin suyu itme prensibinden yararlanarak yapılır.
3.3.2      L1=Taş baskı / Autolitography
3.3.3           L2=Transfer taş baskı / Autography (transfer lithography)
3.3.4           L3=Ofset çinkosuyla baskı / Zincography
3.3.5           L4=Alüminyum baskı / Algraphy
3.3.6           P8=Fotograf / Original photography
3.3.7           S=Şablon baskı / Stencil
3.3.8           S1=İpek baskı / Original serigraphy (silkscreen):Elek niteliğindeki bir yüzeyde yapılan  bazı işlemlerle çeşitli amaçlar için verim,şekil,yazı ve benzerlerinin oluşturulması,   
bunlar üzerinde boya sıyırmak suretiyle değişik yüzeylere basılması ve çoğaltılması işlemidir.(Pekmezci,1992, s.7)
3.3.9           S2=Boyama şablonla baskı / Mimeography (dye stencil)
3.3.10         S3=Balmumu kağıtla baskı / Katazome and Kappa (oiledpaper  stencil)     
3.3.11         CGD=Bilgisayarda tasarım / Computer generated design

Yeniden çoğaltma/ Repreductive
3.3.12          P=Fotografik çoğaltma / Photocraphic reproduction
3.3.13          P5=Fototayp baskı / Collotype
3.3.14          P6=Fotolitografi  baskı/ Photolitography,process transfer lithography
3.3.15          P7=Ofset baskı / Offset ,duotone  
3.3.16          P9=Fotografik ipek baskısı / serigraphic  reproduction (photosilkscreen)
3.3.17          CRD=Bilgisayarda çoğaltma / Computer reproduced design
3.3.18          Y=Fotokopi / Photocopy,electrostatic screen printing                              
3.4               Diğer simgeler/ Other abbreviations
3.4.1            M=Monotip (tek tip) baskı / Monotype              
3.4.2            B=Görme engelliler için kabartma baskı/ Braille printing
3.4.3            MT=Karışık teknik / Mixed technique
3.4.4             TNC=Sınıflama dışı teknik/ Technic no classifcation
3.4.5             4/Kalıp sayısı (4/C3=4 kalıplı çukur baskı) / Number of plates used
3.4.6             /2=Renk sayısı (S/2= iki renkli serigrafi baskı) / Number of colours used
3.4.7             /Col.=Elle renklendirme / Hand coloured
4. SONUÇ
Exlibrisler mini çalışmalar olduğu için taşıması kolaydır.Az malzeme gider.  Exlibrisler geleneğe saygının, yazının metinlere ilginin sembolüdür.Sanatçılara geniş düşünce ve anlatım imkanı vermektedir.   
Mühürlür sadece bir kişi veya kuruluşun isminden başka kaligrafi sanatının ritmik estetiğini de temsil etmektedir.Yazının zerafeti ve plastik değeri bir sanat ahengini oluşturmaktadır.  
Mühürler de exlibrisler kadar önemlidir.Mühürlerinde Güzel Sanatlar Fakülteleri Geleneksel Türk Sanatları bölümündeki öğrencilere ders müfredat programlarına alınmasında    yarar vardır.

Yeni Konya Gazetesi 18 Ağustos 1990

KAYNAKLAR:

ASLIER , M.-IŞINGÖR, M.-ETİ ,E.(1986). Resim 1.  Devlet Kitapları Türk Tarih Kurumu  
Basımevi Ankara S.138.
ATAR, Atilla (1995).Başlangıcından Günümüze Taşbaskı, Anadolu Üniversitesi          
Yayınları No:846 Güzel Sanatlar Fakültesi Yayınları No:9 Eskişehir.
BAŞTUĞ, Yusuf . 19.03.2004  (www.aed.gov.tr)                   
CİN, Halil Yeni Konya Gazetesi  18 Ağustos 1990.
KOÇAK , Gülbin,(2002).Resim Eğitiminde Exlibris ve Mini kaskı’nın RolüSanat               
Eğitimi Sempozyumu . Ankara, Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi
Matbası  S.235.
KUT, Güney, BAYRAKTAR Nimet. (1984).Yazma Eserlerde vakıf mühürleri.Kültür
Ve Turizm Bakanlığı Yayınları:586 Kültür Eserler Dizisi:39 Başbakanlık
Basımevi Ankara,  S.11.
PEKTAŞ, Hasip. Exlibris. AED Yayınları, Kasım 2003, Ankara. 
PEKMEZCİ, Hasan(1992) Tüm Yönleri ile Serigrafi İpek Baskı İlke Yayıncılık San ve       
Tic.  Ltd.Şti.  Ankara  S.7.
SÖZEN Metin/ TANYELİ Uğur (1999). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, Remzi
Kitabevi. İstanbul.